عسر و حرج چیست؟
عسر و حرج دو کلمه کاربردی در حقوق مدنی ایران و فقه است که با نگاه مختصری به آیات قرآن نیز می توان آنها را مشاهده کرد. برای مثال در آیات «سَیَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً» و «… ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ » از این دو واژه استفاده شده است. کلمه عسر به معنای سختی و حرج نیز به معنای تنگنا می باشد.
در خصوص معنای فقهی این دو کلمه می توان گفت زمانی از اصطلاح عسر و حرج استفاده خواهد شد که مکلف درگیر مشقت شود. به بیانی ساده تر می توان گفت که در دین مبین اسلام، وظایفی که سبب بروز و تحمیل سختی شود وجود نخواهد داشت.
بیشترین کاربرد استفاده از اصطلاح عسر و حرج، هنگام صحبت از طلاق بین زوج و زوجه می باشد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد. علاوه بر طلاق، در موارد دیگری مانند عدم وجود تکلیف برای فرد بیمار نیز می توان به این قاعده مراجعه کرد. برای استناد به عسر و حرج باید چه شرایط قانونی وجود داشته باشد؟ زوجه چه اختیاراتی را در این خصوص خواهد داشت؟ نفی عسر و حرج چه مراحلی خواهد داشت؟ در ادامه مطلب به طلاق با استفاده از عسر و حرج اشاره می کنیم و مواد قانونی مرتبط به آن را بررسی خواهیم کرد.
نفی عسر و حرج با استفاده از قانون
در صورت بروز اختلاف و وجود عسر و حرج در زندگی مشترک، زوجه می تواند با استناد به ماده 1130 ق.م دادخواست طلاق خود را تقدیم دادگاه نماید. در اینگونه موارد دادگاه با بررسی و احراز صحت شرط یا شرایط مذکور، می تواند درخواست زوجه را رد یا قبول کند.
در ذیل ماده 1130 قانون مدنی ایران، عسر و حرج اینگونه تعریف شده است که چنانچه وضعیتی برای زوجه به وجود آمده باشد که در ادامه زندگی او را دچار سختی کند و تحمل کردن سختی برای وی دشوار باشد یعنی دچار عسر و حرج شده است. با توجه به اینکه تشخیص عرف در این موارد اهمیت خواهد داشت، قانونگذار ایرانی نیز به ذکر مثال های مختلفی در این مورد پرداخته است. ذکر این نکته ضروری است که مثال های ذکر شده در قانون به همین موارد محدود نخواهد شد و احراز هر مورد دیگری که سبب عسر و حرج را برای زوجه فراهم کرده باشد، برای دادگاه مقدور خواهد بود.
موارد عسر و حرج در قانون مدنی
- ترک کردن زندگی مشترک توسط زوج، بدون عذر موجه، به مدت 9 ماه و به صورت متناوب و یا به مدت 6 ماه به صورت متوالی. توجه داشته باشید که در صورت عدم وجود عذر موجه این مورد نمی تواند مورد استناد قرار گیرد.
- در صورت اعتیاد زوج به مواد مخدر و بدون توجه به نوع آن، استفاده از مشروبات الکلی و عدم وجود تمایل به ترک آنها، عدم وجود امکان برای الزام زوج به ترک مشروبات الکلی در مدتی که به تشخیص پزشک معالج برای ترک لازم خواهد بود، از مواردی هستند که زوجه می تواند با استناد به آنها از دادگاه تقاضای طلاق نماید.
- در صورت محکومیت قطعی زوج به جرائمی که مجازات قانونی آنها حبس پنج سال و یا بیشتر از آن است.
- وجود ضرب و جرح در زندگی مشترک، فحاشی و هرگونه رفتاری که طبق تشخیص عرف و با توجه به وضعیت زوجه غیر قابل تحمل باشد.
- ابتلای زوجه به هر بیماری صعب العلاج روانی یا مسری که روند عادی زندگی مشترک را مختل نماید. به عنوان نمونه می توان به بیماری های عفونی و ایدز اشاره کرد که در دسته بیماری های مسری قرار خواهند گرفت.
با وجود تمام موارد مذکور دادگاه می تواند در سایر مواردی که عسر و حرج زن در دادگاه ثابت شود، حکم طلاق را صادر نماید. چنانچه اجبار زوج برای طلاق دادن زوجه میسر باشد، دادگاه زوج را مجبور به طلاق خواهد کرد و در صورت نبود امکان برای اجبار زوج، زوجه به اذن دادگاه طلاق خواهد گرفت.
نکات مهم در رابطه با عسر و حرج
مهمترین نکته ای که در خصوص عسر و حرج باید به آن توجه کنیم، مجاب کردن قاضی دادگاه برای اثبات عسر و حرج خواهد بود که در بیشتر مواقع کار دشواری است. در این موارد بیشترین موضوعی که می تواند موجبات احراز شرایط را برای زوجه به وجود آورد، ترک انفاق توسط زوج می باشد که به راحتی می توان به آن استناد کرد. از طرفی دیگر چنانچه زوج سابقه بستری شدن در کمپ ترک اعتیاد را هم داشته باشد می توان از پرونده های موجود استفاده کرد.
در صورت وجود رفتار های ذکر شده در بند چهار نیز می توان به شکایت های قبلی زوجه از زوج استناد کرد که مهر تاییدی بر این موضوع خواهد بود. در نهایت باید به این نکته اشاره کرد که در صورت احراز شرایط عسر و حرج و برخلاف طلاق خلع، نیازی به پرداخت هیچ مبلغی از سوی زوجه به زوج نخواهد بود و این طلاق از طرف مرد قابل رجوع نمی باشد.
